From Sarajevo to Gaza - Echoes of Genocide and Struggle
Main Source: Genocide Bajram: Death, Life and the ‘Other’ in Sarajevo by Hisham Awartani
As Bosnians celebrated Eid al-Fitr on April 5th, 1992, the siege of Sarajevo began. The military siege of the capital of Bosnia and Herzegovina is known as the longest siege of a city in modern history, resulting in over 5,000 civilian casualties. This post draws on Palestinian student Hisham Awartani’s reflections on Semezdin Mehmedinović’ account of those atrocities in ‘Sarajevo Blues.’ Their insights into the life of those under siege serves as an urgent call against the recurrence of genocides.
On the 5th of April 1992 Bosnia and Herzegovina declared independence from Yugoslavia. On the same day, Bosnian Serb paramilitaries started shelling the capital city, Sarajevo. During the siege, which would last for 1,425 days, no aid, water or medical supplies could enter the city. No person could go in and out, except using a hand made tunnel. ‘The Sniper Alley’, Sarajevo’s main street, became the most dangerous place in the city, as snipers had a clear view on the street from the surrounding mountains. According to UNICEF, at least 40% of the city’s children were directly shot at by snipers. An estimated total of 50,000 people sustained wounds due to the attacks. At the end of the siege, 65% of the city was heavily damaged or destroyed.
According to genocide scholars, the siege of Sarajevo constitutes part of the broader genocide on Bosniaks (Bosnian Muslims), perpetrated by Bosnian Serb paramilitaries. One of the most recent and documented genocides in history, this was an intentional and organised effort to destroy Bosniak life and culture, based on their ethnic identity and religion. The most known element is the mass murder of more than 8,000 men and boys in Srebrenica. Another concrete example is the 1992 destruction of the Sarajevo City Hall (Vijećnica), including the erasure of 2 million historical books. What does the siege of Sarajevo teach us about the ongoing genocide in Gaza? How can we learn from history? Palestinian student Hisham Awartani addressed these questions in a piece he wrote for The Indy in September 2024. The next slides focus on his reflections on the book ‘Sarajevo Blues,’ from Bosnian writer Semezdin Mehmedinović.
The Sarajevo City Hall (Vijećnica) burning after heavy shelling in 1992
Hisham Awartani’s article
Awartani’s article firstly explores a transformation in consciousness that genocide imposes onto its victims. He writes that “the state of being where tragedies are considered exceptional has itself been destroyed. Describing a friend who did not notice that he was hit by shrapnel, Mehmedinović observes that ‘to feel the pain, you have to assume consciousness of it.’ The privilege of pain cannot be afforded by those living through genocide; there is no time to process, only to survive. So many of the constructs that constitute ‘normal’ life have been dissipated by the ever-present, primordial shadow of death. Mehmedinović writes: ‘There isn’t a single pane of glass left in our windows and there’s just no way to get rid of the lagging flies.’”
Awartani highlights aspects of child development and trauma mentioned in ‘Sarajevo Blues.’ “Surviving today implies the prospect of waking up tomorrow. What can be said for the future of a child who has only known this absurdly unjust way of living? ‘What kind of curriculum will be put in place for kids ripped apart by shrapnel as sharp as razors?’ In a genocide, children learn that their very existence is a crime, a crime that carries the brutality of capital punishment. A child in a bomb shelter sharpens his pencil on a steel shard to draw his comic book. ‘He asks if he’s a Muslim and upon getting a positive answer says: I don’t want to be expelled.’ There is no telling how he will adjust to a world after genocide, that is if he ever even gets to see it. To a generation of children whose daily lives are marred by the absurdity of genocide, ‘normalcy’ will make as little sense to them as a life under siege makes to us.”
Slide 6 - The concept of death
“Existence itself has become a tragedy” Awartani writes. “In a genocide, the sentence of death for the simple crime of being hangs over the head of all. Those who survive know that it is only because their turn has yet to come. Nevertheless, there are moments where certain symmetries in death betray the absurdity of the situation at hand. Mehmedinović relays the story of picking up two martyrs from the same stop a year apart, each time being met in the hospital by the same medical team in the same room, only to find out the two men were father and son. Additionally, no matter how abstract and ubiquitous the concept of death becomes, it still retains its impact when immediate. Mehmedinović struggles to square his own personal grief for his father’s death ‘in another city under siege’ with the apathy he feels towards death in Sarajevo: ‘I’m shaken by a death that has taken place far from here, and I’m quenched by the death in this city that only fills me with a dull sense of dread.’”
A destroyed flat in Sarajevo, 1996.
The ‘other’
In genocide, “the ‘other’ is an essential component,” Awartani observes. In Mehmedinović’s account, ‘the other’ “has one of two faces: —the perpetrator and the observer. The stability of their lives contrasts with the existence of those whose lives are in constant flux and provides the inherent contradiction of the situation. To the Četnik [Serbian Ultranationalist], carrying out genocide simply becomes a fact of life, part of their daily routine. Mehmedinović watches a woman in a Četnik position ‘put an air mattress down by the trench to sun herself in a bathing suit. She lies like that for hours. Then she gets up, goes to the rocket launcher, pulls the catch and lets a shell fly at random toward the city.’ To those committing the genocide, the victims only exist to be objects of violence, a violence which they utilize to affirm their own sense of being.”
“The second ‘other’ is the ‘interloper—the Western journalist. This ‘other’; is fascinated by the absurdity of life under genocide, taking it as a confirmation of their own superior normality. When discussing the ‘monkeys with Nikons’ Mehmedinović remarks that ‘if a bullet hit me they’d get a shot worth so much more than my life.’ For both the journalist and the Četnik, ‘death is a job for all of them.’ Even though the journalist is not holding a rifle, they contribute to the Četnik’s erasure of the genocide victim’s humanity, even when lamenting upon the tragedy. ‘It doesn’t matter that these people have names: TV translates them into its cool language, the naked image.’ The absurdity in which the victim is trapped is an object of curiosity and exoticism to the ‘other.’ Mehmedinović relates how the death certificate-wrapped packs of cigarettes have become a souvenir for foreigners. In the end, only the victim of genocide can utter what Mehmedinović dubs, ‘the last word.’”
Awartani concludes: “Having lived in Sarajevo for the entirety of the siege, Mehmedinović immigrated to the United States after the war’s conclusion. Peace had brought another overturning of the rules that had governed the residents of Sarajevo for four years, and people could finally afford to succumb to the ‘exhaustion of collective survival.’ An independent Bosnian state was established, albeit a divided one whose wounds were never truly healed. The absurd life of survival had finally collapsed, leaving them to cope with all the loss and destruction they endured. When the shelling of Sarajevo stops and the sniper fire ceases, rubble goes from a fact of life to an obtrusive eye-sore. Nonetheless, Mehmedinović’s work survives as a record of that collective survival, the determination to live and resist erasure, for ‘the only thing worse than expulsion is losing the memory of expulsion.’ When genocide becomes spoken of in the passive voice, the words of those who lived through it become all the more valuable.”
Remember, Resist, Unite
As Awartani’s reflections show, similarities can be recognised between the Bosnian and Palestinian genocides. In present day Sarajevo, around 30 years after the end of the genocide, Bosnians honor their history by actively opposing war crimes against others. Every Tuesday, a sit in is held for the victims of the genocide in Gaza. Additionally, Palestinian journalist Motaz Al Azaiza from Gaza visited Sarajevo and the Srebrenica memorial site in July, drawing attention to the atrocities of the Bosnian genocide while his own people endured—and continue to endure—similar suffering, including at that very moment. During the same commemoration, the loved ones of Srebrenica victims wore keffiyehs during their loved ones (re)burial, to highlight the ongoing genocide in Palestine. This must be a call to us all to stand in solidarity with every victim of genocide, regardless of continent, race or religion. By paying tribute to those killed and learning from their struggles as well as their interconnectedness, we strengthen our resolve to end these atrocities and fight for justice on a global scale.
Bosnians demonstrating against the genocide in Gaza, Palestine. The banner translates to: ‘Yesterday Srebrenica, today Gaza’ (2023).
Van Sarajevo tot Gaza - Echo's van genocide en verzet
Hoofdbron: Genocide Bajram: Death, Life and the ‘Other’ in Sarajevo door Hisham Awartani
Terwijl Bosniërs op 5 april 1992 Eid al-Fitr vierden, begon de belegering van Sarajevo. De militaire belegering van de hoofdstad van Bosnië en Herzegovina staat bekend als de langste belegering van een stad in de moderne geschiedenis, met meer dan 5000 burgerslachtoffers als gevolg. Deze post is gebaseerd op reflecties van de Palestijnse student Hisham Awartani naar aanleiding van het verslag van Semezdin Mehmedinović over deze wreedheden in 'Sarajevo Blues'. Hun inzichten in het leven van belegerden dienen als een dringende oproep tegen de herhaling van genociden.
Op 5 april 1992 verklaarde Bosnië en Herzegovina zich onafhankelijk van Joegoslavië. Op dezelfde dag begonnen Bosnisch-Servische paramilitairen de hoofdstad Sarajevo onder vuur te nemen. Tijdens de belegering, die 1.425 dagen zou duren, kon er geen hulp, water of medische voorraden de stad binnenkomen. Niemand kon de stad in of uit, behalve via een met de hand gemaakte tunnel. ‘The Sniper Alley’, de hoofdstraat van Sarajevo, werd de gevaarlijkste plek van de stad, omdat sluipschutters vanaf de omliggende bergen vrij zicht hadden op de straat. Volgens UNICEF werd ten minste 40% van de kinderen in de stad direct beschoten door sluipschutters. Naar schatting liepen in totaal 50.000 mensen verwondingen op door de aanvallen. Aan het einde van de belegering was 65% van de stad zwaar beschadigd of verwoest.
Volgens genocidewetenschappers maakt de belegering van Sarajevo deel uit van de bredere genocide op Bosniakken (Bosnische moslims), gepleegd door Bosnisch-Servische paramilitairen. Dit is een van de meest recente en gedocumenteerde genociden in de geschiedenis. Het was een opzettelijke en georganiseerde poging om het Bosniakse leven en cultuur te vernietigen, Vanwege etnische identiteit en religie. Het bekendste element hiervan is de massamoord op meer dan 8.000 mannen en jongens in Srebrenica. Een ander concreet voorbeeld is de vernietiging van het stadhuis van Sarajevo (Vijećnica) in 1992, waarbij 2 miljoen historische boeken werden vernietigd. Wat leert de belegering van Sarajevo ons over de voortdurende genocide in Gaza? Hoe kunnen we leren van de geschiedenis? Palestijnse student Hisham Awartani ging in op deze vragen in een stuk dat hij schreef voor The Indy in september 2024. De volgende slides focussen op zijn reflecties op het boek 'Sarajevo Blues,' van de Bosnische schrijver Semezdin Mehmedinović.
Het stadhuis van Sarajevo (Vijećnica) in brand na zware beschietingen in 1992
Het artikel van Hisham Awartani
Awartani's artikel verkent allereerst een bewustzijnsverandering die genocide aan zijn slachtoffers oplegt. Hij schrijft dat “de staat van zijn waarin tragedies als uitzonderlijk worden beschouwd, op zichzelf is vernietigd. Mehmedinović beschrijft een vriend die niet merkte dat hij werd geraakt door granaatscherven en stelde dat 'om pijn te voelen, je je er bewust van moet zijn.’ Mensen die een genocide hebben meegemaakt, kunnen zich het voorrecht van pijn niet veroorloven; er is geen tijd om te verwerken, alleen om te overleven. Veel van de constructies die het ‘normale’ leven vormen zijn weggevaagd door de altijd aanwezige, oeroude schaduw van de dood. Mehmedinović schrijft: ‘Er zit geen enkele ruit meer in onze ramen en er is gewoon geen manier om van de sluimerende vliegen af te komen.’”
Awartani belicht aspecten van de ontwikkeling en trauma's van kinderen die in 'Sarajevo Blues' aan bod komen. “Vandaag overleven impliceert het vooruitzicht om morgen wakker te worden. ‘Wat voor soort curriculum zal er worden ingevoerd voor kinderen die worden verscheurd door granaatscherven zo scherp als scheermesjes?’ Wat valt er te zeggen over de toekomst van een kind dat alleen deze absurd onrechtvaardige manier van leven heeft gekend? In een genocide leren kinderen dat hun bestaan een misdaad is, een misdaad die de wreedheid van een doodstraf met zich meebrengt. Een kind in een schuilkelder scherpt zijn potlood aan een stalen scherf om zijn stripboek te tekenen. ‘Hij vraagt of hij moslim is en als hij een positief antwoord krijgt zegt hij: Ik wil niet van school worden'gestuurd. Het is niet te zeggen hoe hij zich zal aanpassen aan een wereld na de genocide, als hij die tenminste ooit te zien krijgt. Voor een generatie kinderen wiens dagelijks leven wordt getekend door de absurditeit van genocide, zal 'normaal zijn' net zo onlogisch zijn als een leven onder beleg voor ons.”
“Het bestaan op zichzelf is een tragedie geworden”, schrijft Awartani. “In een genocide hangt het doodvonnis voor de simpele misdaad van het zijn boven het hoofd van eenieder. Degenen die overleven weten dat dat alleen is omdat hun beurt nog moet komen. Toch zijn er momenten waarop bepaalde symmetrieën in de dood de absurditeit van de situatie in kwestie verraden. Mehmedinović vertelt het verhaal van het ophalen van twee martelaren van dezelfde halte, een jaar na elkaar, elke keer opgewacht in het ziekenhuis door hetzelfde medische team in dezelfde kamer, om er vervolgens achter te komen dat de twee mannen vader en zoon waren. Bovendien, hoe abstract en alomtegenwoordig het concept van de dood ook wordt, het behoudt zijn impact wanneer het onmiddellijk is. Mehmedinović worstelt met het verband tussen zijn eigen persoonlijke verdriet om de dood van zijn vader ‘in een andere belegerde stad’ en de apathie die hij voelt ten opzichte van de dood in Sarajevo: ‘Ik ben geschokt door een dood die ver weg van hier heeft plaatsgevonden, en ik ben uitgeblust door de dood in deze stad die me alleen vervult met een dof gevoel van angst.’”
A destroyed flat in Sarajevo, 1996.
De ‘ander’
Bij genocide “is ‘de ander’ een essentieel onderdeel,” merkt Awartani op. Volgens Mehmedinović heeft 'de ander' “twee gezichten: de dader en de toeschouwer. De stabiliteit van hun leven contrasteert met dat van degenen wier leven voortdurend in beweging is en zorgt voor een inherente tegenstrijdigheid van de situatie. Voor de Četnik [Servische ultranationalist] wordt het uitvoeren van genocide gewoonweg een feit van het leven, onderdeel van hun dagelijkse routine. Mehmedinović ziet hoe een vrouw in een Četnik-positie ‘een luchtbed bij de loopgraaf neerlegt om zichzelf in een badpak in de zon te zetten. Zo ligt ze uren. Dan staat ze op, gaat naar de raketwerper, trekt aan de trekker en laat in het wilde weg een granaat richting de stad vliegen.’ Voor degenen die de genocide plegen, bestaan de slachtoffers alleen als objecten van geweld, een geweld die ze gebruiken om hun eigen gevoel van zijn te bevestigen.”
“De tweede 'ander' is de 'indringer - de Westerse journalist.’ Deze 'ander' is gefascineerd door de absurditeit van het leven onder genocide en ziet het als een bevestiging van hun eigen superieure normaliteit. Wanneer Mehmedinović de 'apen met Nikons' bespreekt, merkt hij op dat 'als een kogel mij zou raken, ze een foto zouden krijgen die zoveel meer waard is dan mijn leven'. Voor zowel de journalist als de Četnik is 'de dood een baan voor allemaal.' Hoewel de journalist geen geweer vasthoudt, draagt hij bij aan het feit dat de Četnik de menselijkheid van het slachtoffer van de genocide uitwist, zelfs wanneer hij klaagt over de tragedie. Het maakt niet uit dat deze mensen namen hebben: de TV vertaalt ze in haar coole taal, het naakte beeld. De absurditeit waarin het slachtoffer gevangen zit is een object van nieuwsgierigheid en exotisme voor de 'ander'. Mehmedinović vertelt hoe de in doodscertificaten verpakte pakjes sigaretten een souvenir zijn geworden voor buitenlanders. Uiteindelijk, zegt Mehmedinović, kan alleen het slachtoffer van genocide het ‘laatste woord’ uitspreken.”
Awartani concludeert: “Mehmedinović, die de gehele belegering in Sarajevo heeft doorleefd, emigreerde na de oorlog naar de Verenigde Staten. De vrede had een nieuwe kanteling gebracht van de regels die de inwoners van Sarajevo vier jaar lang hadden geregeerd. De mensen konden het zich eindelijk veroorloven om toe te geven aan de 'uitputting van het collectief overleven'. Er was een onafhankelijke Bosnische staat opgericht, zij het een verdeelde waarvan de wonden nooit echt geheeld waren. Het absurde leven van overleven was eindelijk ingestort, waardoor ze moesten leren omgaan met al het verlies en de vernietiging die ze hadden doorstaan. Wanneer de beschietingen van Sarajevo stoppen en het sluipschuttersvuur ophoudt, verandert het puin van een feit van het leven in een hinderlijke doorn in het oog. Desondanks overleeft het werk van Mehmedinović als een verslag van dat collectieve overleven, de vastberadenheid om te leven en zich te verzetten tegen uitwissing, want ‘het enige dat erger is dan verdrijving, is de herinnering aan de verdrijving verliezen.’ Wanneer er met een passieve stem over genocide wordt gesproken, worden de woorden van degenen die het hebben meegemaakt des te waardevoller.”
Herinner, Verzet, Verenig
Zoals Awartani's reflecties laten zien, zijn er overeenkomsten te herkennen tussen de Bosnische en Palestijnse genociden. In het huidige Sarajevo, ongeveer 30 jaar na het einde van de genocide, eren Bosniërs hun geschiedenis door zich actief te verzetten tegen oorlogsmisdaden tegen anderen. Elke dinsdag wordt er een sit in gehouden voor de slachtoffers van de genocide in Gaza. Daarnaast bezocht de Palestijnse journalist Motaz Al Azaiza uit Gaza in juli Sarajevo en de gedenkplaats van Srebrenica, om aandacht te vragen voor de wreedheden van de Bosnische genocide terwijl zijn eigen volk een soortgelijk lijden onderging, en nog steeds ondergaat, ook op datzelfde moment. Tijdens dezelfde herdenking droegen de nabestaanden van de slachtoffers van de massamoord in Srebrenica keffiyehs tijdens de (her)begrafneis van hun geliefden, om de voortdurende genocide in Palestina te benadrukken. Dit moet voor ons allemaal een oproep zijn om solidair te zijn met elk slachtoffer van genocide, ongeacht continent, ras of religie. Door eer te bewijzen aan de gedoden en te leren van hun strijd en hun onderlinge verbondenheid, versterken we onze vastberadenheid om een einde te maken aan deze wreedheden en te vechten voor gerechtigheid, op mondiale schaal.
Bosniërs demonstreren tegen de genocide in Gaza, Palestina. Het spandoek vertaald: 'Gisteren Srebrenica, vandaag Gaza' (2023).